مقدمه
در سال 1871 میلادی ( 1250 هجری شمسی ) ماشین گراماختراع شد . این اختراع گامی اساسی در راه ایجاد صنعت برق تجاری بود ، زیرا پس ازآن تبدیل انرژی مکانیکی (و هر نوع انرژی دیگری که بتوان از آن کار مکانیکی به دستآورد ) به انرژی برقی ممکن گردید
یازده سال پس ازآن، درسال 1882 میلادی ( 1261هجری شمسی ) توماس ادیسون نخستین موسسه برق تجاری خود را برای تامین روشنایی در یکیاز خیابانهای نیویورک افتتاح کرد
بیان دو واقعه مهم بالا برای درک رابطه زمانیبین تاریخ پیدایش صنعت برق در جهان و در ایران خالی از فایده نیست . چنانکه خواهدآمد ، اولین مولد برق در ایران ، سه سال بعد از موسسه برق توماس ادیسون به کارافتاد.
از 1300 تا 1310
از اوایل سالهای 1300 به بعد ، با آگاهی و علاقه مندشدن بخش خصوصی به مزایای برق ، رفته رفته در شهرهای بزرگ و کوچک ایران ، تاسیساتیبرای تولید و توزیع و فروش برق ایجاد شد. این گونه فعالیتها عموما" درمقیاسهای کوچکومحدود وبه طور کلی منفک از یکدیگر انجام می گرفت و البته نیاز به هماهنگی هم درشرایط آن روزهای نخستین احساس نمی شد درهمین دوران برخی ازکارخانه های صنعتیجدیدالتاسیس هم دارای تجهیزات برق اختصاصی شدند که داد و ستدهایی نیز با موسسات برقشهری داشتند
در 1310
برای نخستین بار ، شبانه روزی کردن برق در تهران درمیان دولتمردان آن زمان مطرح شد و اقدامات اولیه برای تحقق آن صورت گرفت
در 1316
پس از شش سال و با گذراندن نشیب و فراز های بسیار ،بلاخره در تاریخ 25 /6 / 1316 نیروگاه بخاری ساخت کارخانه اشکودای چکسلواکی با قدرت 4x1600= 6400 کیلو وات در محل کنونی شرکت برق منطقه ای تهران نصب شد و به بهرهبرداری رسید
با وجود آن که در تهران به علت وسعت شهر و موقعیت سیاسی و اجتماعیآن ، سرمایه گذاری دولتی در کار برق رسانی پیش از همه شهرهای دیگر آغاز شد ، بخشخصوصی هم در امور برق رسانی در تهران فعالیت قابل توجهی داشت به نحوی که در سال 1341 یعنی سال تاسیس سازمان برق ایران تعداد شرکتهای خصوصی که هر یک در بخشی از شهرتهران فعالیت داشتند به 32 شرکت رسیده بود
از 1327 تا 1334
برنامه هفت ساله اول عمرانی کشور به اجرا در آمد کهدر آن سهمی هم برای توسعه صنعت برق در کشور با هدف تامین مصارف خانگی شهرها و فراهمکردن رفاه اجتماعی منظور شده بود. دراین دوران،سازمان برنامه تعدادی مولدهای دیزلی 50و 100و 150 کیلو واتی را خریداری کرد و با بهره 3 درصد به شهرداریها و شرکتهایبرق خصوصی فروخت و چون دریافت کنندگان کمک سازمان برنامه می بایست تواناییهای لازمرا برای تقبل 50 درصد از سرمایه گذاریها داشته باشند ، طبعا" اعطای کمکها ، بهامکانات مالی شهرها و موسسه های وام گیرنده بستگی داشت . به هر صورت در پایانبرنامه اول،جمع قدرت نامی نصب شده در کشور به 40 مگاوات و میزان انرژی تولیدیسالانه به حدود 200 میلیون کیلو وات ساعت رسید
از 1334 تا 1341
در این سالها برنامه هفت ساله عمرانی دوم کشور اجراشد . سهم برق در این برنامه ، با هدف افزایش تولید برق ، کاهش هزینه های تولید وپایین آوردن سطح عمومی نرخها درنظر گرفته شده بود
دراین برنامه بنابر توصیهکارشناسان خارجی و داخلی، برای توسعه تاسیسات برق چهار حوزه فعالیت به شرح زیرمنظور گردید
- منطقه خوزستان
- منطقه تهران
- شهرهای بزرگ
- شهرهای کوچک
بدین ترتیب می توان گفت که اندیشه فراتررفتن از محدوده هر شهر درکار توسعه صنعت برق،در برنامه دوم شکل گرفت. شروع به کاراحداث نیروگاههای برق آبیمهم کشور شامل سد دز (با ظرفیت اولیه 130 مگاوات ) ، سد کرج (با ظرفیت 91 مگاوات ) و سد سفیدرود (با ظرفیت اولیه 35 مگاوات) همچنین نیروگاه حرارتی طرشت (به قدرت 50مگاوات)ازدستاوردهای این دوره است
در 1341
برنامه سوم عمرانی کشورآغاز شد. با پذیرش نقش زیربنایی صنعت برق،در این برنامه نیز اعتبارات قابل توجهی برای این صنعت تخصیص داده شد
در این برنامه که 5/5 سال به طول انجا مید(تاآخرسال 1346)،در مجموع،مبلغ 21میلیارد ریال در صنعت برق هزینه گردید که به طورکلی سه بخش را در بر می گرفت
تامین برق مراکز عمده مصرف شامل شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز،رشت -
همدان و ساری
تامین برق 17 شهر متوسط کشورشامل شهرهای آمل،چالوس،اردبیل،مراغه، لاهیجان،ارومیه، یزد -
بهشهر، بوشهر، قزوین ،کرج، بابلسر وکرمانشاه
تامین برق شهرهای کوچک -
در همین برنامه ، تشکیل سازمان برقایران به منظور اشراف کلی واعمال مدیریت بر برنامه ریزی و اجرای طرحهای تولید وایجا د موسسات تولید ، انتقال و توزیع برق و هدایت سرمایه گذاریها دربخش برق پیشبینی شده بود این سازمان درتاریخ 13دی ماه1341 رسما" تشکیل یافت و تا پایان سال 1344 که عملا" دروزارت آب وبرق ادغام شد به انجام وظایف خود ادامه داد
در 1343
قانون تاسیس وزارت آب و برق در تاریخ 16/1/1343 بهدولت ابلاغ شد در بخش برق ، وظایف زیر برعهده این وزارت خانه قرار می گرفت
تهیهو اجرای برنامه ها و طرحهای تولید و انتقال نیرو به منظور تاسیس مراکز تولید برقمنطقه ای -
و ایجادشبکه های فشار قوی سراسر کشور
اداره تاسیسات برق که بهموجب بندبالاایجاد می شود و بهره برداری از آنها -
نظارت بر نحوه استفاده ازنیروی برق -
سازمان برق ایران در سال 1344 به عنوان واحد برق در وزارت آب وبرق ادغام شد، وسازمانهای دیگری هم که تاآن زمان به توسط سازمان برنامه ، سازمانبرق ایران یا به نحو دیگر به وجود آمده بودند تحت پوشش نظارتی وزارت آب و برق قرارگرفتند
در آذر ماه همین سال اساسنامه شرکتهای برق منطقه ای تدوین شد و بدینترتیب تعداد 10 شرکت برق منطقه ای ( علاوه برسازمان آب و برق خوزستان که از سال 1339 ایجاد شده بود ) تشکیل یافت که عبارت بودند از شرکتهای برق منطقه ای ( تهران ) ، ( اصفهان ) ، ( خراسان ) ، ( آذربایجان ) ، (فارس) ، (مازندران) ، (گیلان) ، (جنوب شرقی ایران) ، (کرمانشاهان) و (همدان و کردستان)
با تشکیل شرکتهای برقمنطقه ای ، صنعت برق کشور صورتی سازمان یافته و منسجم به خود گرفت. حوزه های زیرپوشش این شرکتهادرابتدا تمامی مساحت کشوررا شامل نمی شد و نوعا" از تقسیمات کشورینیزپیروی نمی کرد تعداد و حوزه های جغرافیایی شرکتهای برق منطقه ای با گذشت زمانمشمول اصلاحاتی گردید به طوری که درحال حاضر تعداد آنها به 16 می رسد و در مجموعتمامی کشور را پوشش می دهند
در 1347
برنامه چهارم عمرانی آغازشد. دراین برنامه کهتاپایان سال 1351 ادامه داشت ، نگرش به صنعت برق به عنوان یک صنعت زیربنایی و بادید کلان نگر صورت گرفت . احداث خطوط انتقال نیروی سراسری و تاسیس نیروگاههاینسبتا" بزرگ آبی وحرارتی درطی این برنامه نضج گرفت، به طوری که درطول برنامه،جمعقدرت نامی نصب شده در کشور از 1599 مگاوات به 3354 مگاوات ( با رشد متوسط سالانه 16درصد) وتولید انرژی برق از 4133 میلیون کیلووات ساعت به9553 میلیون کیلووات ساعت ( با رشد متوسط سالانه 2/18 درصد ) بالغ گردید و تعداد مشترکان در تعرفه های مختلف به 1669 هزار رسید
در طی این برنامه ، مسئولیت برق نزدیک به 190 شهر کشور بر عهدهوزارت آب و برق قرار گرفت . برق مورد نیاز شهرهای کوچک ، شهرکها و تعدادی ازروستاهای برقدار به توسط بخش خصوصی و یازیرنظر و بامدیریت شهرداریها تامین میشد.تعداد روستاهای برقدار کشور از 148 روستا درآغاز برنامه ، به 491 روستا درپایانسال 1351 رسید
در 1348
به منظور استفاده صحیحتر از منابع و امکان برقراریدادوستد انرژی برقی بین مناطق و کارتولیدوانتقال برق به طور کلان ، شرکت تولیدوانتقال نیروی برق ایران (توانیر) از سال 1348 آغاز به کار کرد. اساسنامه و شرحوظایف این شرکت ، بنا بر ضرورتهای زمان تا کنون سه بار مورد تجدید نظر قرار گرفتهاست . ازسال 1375 تا کنون ، این شرکت با نام "سازمان مدیریت تولید و انتقال نیرویبرق ایران ( توانیر ) " ، فعالیتها و ماموریتهای معاونت امور
برق وزارت نیرو رانیز برعهده دارد و هدفها وظایف زیر را دنبال میکند
تهیه و تدوین و پیشنهاداستراتژیها و سیاستها و برنامه های برق کشور -
برنامه ریزی ، نظارت ، کنترل وهدایت برق کشور -
ایجاد هماهنگی و نظارت بر شبکه سراسری برق -
برنامه ریزی ونظارت بر مصارف مختلف برق کشور -
حفظ یکپارچگی و پایداری شبکه سراسری برق کشور -
در 1352
برنامه پنجم عمرانی از این سال آغاز شد و تا پایانسال 1356 ادامه یافت سیاستهای زیر بر اجرای برنامه ای صنعت برق در این برنامه حاکمبود
احداث واحدهای بزرگ حرارتی در شمال و جنوب کشور به لحاظ دسترسی آسانتر بهمنابع -
سوخت و سواحل دریا
ایجاد سد بر روی رودخانه های بزرگ -
تامین برقمناطق دور افتاده کشور با استفاده از نیروگاههای دیزلی -
درسالهای برنامهپنجم، معادل 1332 مگاوات برظرفیت نیروگا ههای گازی کشورافزوده شد که علت اصلی آنتاخیر دربهره برداری از نیروگاههای آبی در دست احداث بود دراین برنامه، تا سیسنیروگاههای هسته ای نیز در دستور کار قرارداشت که علی رغم هزینه ها و تبلیغاتفراوان ، نتیجه مشخصی عاید نساخت
به هر صو رت قدرت نصب شده در پا یا ن بر نا مهبه 7105 مگا وات ( با 2/16 درصد رشد متوسط سالانه )،انرژی سالانه تولید شده به 18984 میلیون کیلووات ساعت ( با 7/14 درصد رشد سالانه ) رسید و تعدادمشترکان به 3105 هزار بالغ گردید . تا پایان این برنامه تعدادی از روستاهای کشور نیز از برقبهره مند شدند
در 1353
باتوجه به اینکه نهادهاو سازمانهای مختلفی دست اندرکار مقوله انرژی درکشور بودند و هماهنگی بین آنها ضروری می نمود ، به موجب لایحهقانونی مصوب 28 / 11 / 1353 با محول شدن برنامه ریزی جامع فعالیتهای مربوط به انرژیکشور، نام وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییرکرد
در 1357
با پیروزی انقلاب اسلا می ، بازنگری اساسی در خط مشیهای صنعت برق و هماهنگ ساختن آنها با هدفهای عالی انقلاب ضرورت یافت. عنایت بهمفهوم خودکفایی، سرما یه گذاری درکارخانه های تولید کننده تجهیزات مورد نیاز صنعتبرق ، کوتاه کردن دست مشاوران و پیمانکاران خارجی و توجه به بهره گیری بهینه ازتواناییهای داخلی ، صنعت برق را در راستای تازه ای قرارداد ، فراهم کردن امکاناستفاده گسترده از انرژی برق برای توسعه اقتصادی ، اجتماعی و رفع محرومیتها،افقهایجدیدی را فراروی مسئولان صنعت قرار داد
از 1358 تا 1367
در این سالها که هشت سال آن مقارن با جنگ تحمیلیعراق علیه جمهوری اسلامی ایران بود . صنعت برق ایران خود را موظف می دید که علاوهبر نگهداری و بهره برداری از تاسیسات موجود خود برای حمایت ازمردم و دفاع از پشتجبهه ، توسعه های لازم را نیز چه در امر تولیدوانتقا ل وچه در جهت توزیع و خدمترسانی به مشترکان انجام دهد . برق ر?³انی به روستاها که تا پایان سال 1357در4237روستاهای نزدیک شهرها تحقق یافته بود به صورت یکی ازمحورهای اساسی فعالیتهای صنعتبرق درآمد به طوری که درطی دوران جنگ تحمیلی ، علی رغم همه دشواریها ، سالانه بهطور متوسط بیش از 1800 روستا برقدار گردید و بدین ترتیب در انتهای سال 1367تعدادروستاهای برقدار کشور از 4327 روستا به 22541 روستا رسیده بود درسالهای اولیهپس ازپیروزی انقلاب اسلامی و درطی دوران جنگ تحمیلی ، با وجود همه مشکلات ناشی ازجنگ ، صنعت برق به رشد همه جانبه خود ادامه داد. نگاهی مقایسه ای به چند شاخص اصلیمویداین مدعااست
مقایسه ارقام مهم عملکرد صنعت برق در وزات نیرواز پایان سال 1357 تا پایان 1367
|
شرح
|
1357
|
1367
|
رشد سالانه (%)
|
|
قدرت نصب شده (مگاوات(
|
7024
|
13681
|
6/9
|
|
تولید انرژی سالانه(میلیون کیلووات ساعت(
|
17368
|
43775
|
9/7
|
|
حداکثر بار (مگاوات(
|
3486
|
7762
|
8/3
|
|
تعداد مشترک (هزار(
|
3399
|
8828
|
10
|
|
فروش انرژی (میلیون کیلووات ساعت(
|
14145
|
36147
|
9/8
|
|
روستای برقدار
|
4327
|
22541
|
17/9
|
از 1368 تا کنون
با پایان گرفتن جنگ تحمیلی ،ابتداترمیمخسارتهاوخرابیهای دوران جنگ در کانون توجه مدیران و مسئولان صنعت برق قرار گرفت . به عنوان مثال ، بررسیها نشان می داد که از قدرت نصب شده کشور ، معادل 2210 مگاواتدر اثر آسیبهای جنگ از مدار خارج است . بااحتساب تاسیسات انتقال نیروو سایر تجهیزاتمی توان تصور کرد که بازسازی ویرانه های بازمانده از جنگ چه کوشش و تلاش عظیمی راطلب می کرده است . ترمیم خسارتها که از نیمه دوم سال 1367 آغاز شده بود با سه سالکار شبانه روزی به انجام رسید و تا پایان سال 1370 واحد ها و تاسیسات آسیب دیدهمجددا" در مدار قرارگرفتند پس از خاتمه جنگ ، فعالیتهای صنعت برق که تا آن زمان ازدشواریهای روز به روز جنگ تاثیر منفی می گرفت،سامانمندی بیشتری یافت وهمگا مبادوبرنامه اول ودوم توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به پیشرفت
مقایسه ارقام مهم عملکرد صنعت برق در پایان سال 1376 که نه سال از طولبرنامه های اول و دوم گذشته و دو سال به پایان برنامه دوم مانده بوده است با ارقاممربوط به ابتدای برنامه ، جهش صنعت برق را آشکارمی سازد
واضح است که ارقام بالاو مقا یسه آنها تنها گوشه های کوچکی از صحنه وسیع یک تلاش همه جا نبه را نشان میدهند و تحقق این ارقام مستلزم به ثمر رسیدن کوششها و پشتیبانیهای فراوانیبوده استکه متاسفانه این گاه شمار مختصر، حوصله پرداختن به همه آنها را ندارد ، در اینجاتنها به بیان این نکته اکتفا می کنیم که توجه به نیروی انسانی به عنوان سرمایه اصلیصنعت برق ، پس از پیروزی انقلا ب اسلامی و بویژه در دوران بازسازی بعد از جنگتحمیلی از راه کارهای اصلی صنعت بوده است
آموزش این نیروها برای ارتقاء کیفیت وشکوفا ساختن استعداد های خدادادی آنها ، همچنین سازماندهی نیروها در جهتی که هدفهایکمی و کیفی برنامه ها رابرآورده سازد و هیچ یک از هدفهای صنعت برق،از تامین برقبرای مصرف کنندگان گرفته تا بهبود بخشیدن به کیفیت خدمات و جلب رضایت مشترکان ،کوشش در راه رسیدن به خود کفایی و ورود در بازارهای بین المللی و رقابت جهانی تحتالشعاع دیگری قرار نگیرد ، همواره مورد توجه برنامه ریزان و مدیران صنعت بوده است
درنتیجه این کو ششها ، صنعت برق توانسته است با موفقیت بحرانهای دوران جنگ و پساز جنگ را پشت سر بگذارد و از لحاظ بین المللی نیز در جایگاهی در خور قرار گیرد . به طوری که بر اساس آمارهای سازمان ملل متحد ، در سال1995میلادی (1374شمسی) ایرانازنظرابعاد صنعت برق دربین کشورهای خاورمیانه و غرب آسیادرمقام نخست قرارگرفت ودرسطح جهانی نیز به مقام مقایسه بیست و یکم دست یافت
مقایسه ارقام مهم عملکرد صنعت برق در وزات نیرواز پایان سال 1367 تا پایان 1376
|
شرح
|
1357
|
1367
|
رشد سالانه (%)
|
|
قدرت نصب شده (مگاوات (
|
13681
|
23258
|
6/1
|
|
تولید انرژی سالانه(میلیون کیلووات ساعت (
|
43775
|
92310
|
8/6
|
|
حداکثر بار (مگاوات(
|
7762
|
17135
|
9/2
|
|
تعداد مشترک (هزار(
|
8828
|
13550
|
4/9
|
|
فروش انرژی (میلیون کیلووات ساعت(
|
36147
|
73880
|
8/3
|
|
روستای برقدار
|
22451
|
37094
|
5/7
|
